Architektura Oświeceniowa

Styl architektoniczny klasycyzmu oświeceniowego nawiązuje bezpośrednio do stylu antycznego. Powstają wówczas liczne pałace otoczone sentymentalno - nastrojowymi ogrodami, a także budowle sakralne i budynki użyteczności publicznej. Do najwybitniejszych architektów pracujących w Polsce, a sprowadzonych z Włoch przez króla należeli: D. Merlini, A. Corazzi.

Epoka, rozpoczynająca się wraz ze wstąpieniem na tron Stanisława Augusta, określana jest w historii powszechnej jako oświecenie, zaś w historii sztuki otrzymała miano epoki klasyczno-romantycznej. Najważniejszym zjawiskiem artystycznym stała się sztuka powstająca w kręgu mecenatu króla Stanisława Augusta, określana czasem mianem "stylu stanisławowskiego". Król, nadając wysoką rangę poczynaniom z dziedziny sztuki i kultury, chciał stworzyć zorganizowane formy opieki nad artystami, projektował powołanie nowoczesnych instytucji artystycznych. Jako mecenas znający się na sztuce zgromadził zespół wybitnych artystów, głównie sprowadzonych z zagranicy. Ich działalność koncentrowała się wokół przebudowy rezydencji królewskich: Zamku Królewskiego w Warszawie, gdzie reprezentacyjne apartamenty zrealizowali Dominik Merlini (1730-97) i Jan Chrystian Kamsetzer (1753-95), oraz zespołu pałacowo-parkowego w warszawskich Łazienkach Królewskich tych samych autorów. Król, choć wychowany na francuskich dworach epoki rokoka, jako władca chcący iść z duchem czasu świadomie propagował nowe formy w architekturze. Jego nadworni architekci, wykształceni w pracowniach architektów barokowych, zwracali się do form prostszych pozbawionych nadmiernej dekoracyjności i niezwykłych efektów. Powstał w ten sposób swoisty styl, łączący wyczucie form przestrzennych baroku ze znajomością francuskich i włoskich wzorów klasycystycznych. Wpływ na rozwój architektury miały także wzorce płynące z Anglii, propagujące zwłaszcza typ budowli "palladiańskiej" czy romatycznego ogrodu. Można więc powiedzieć, że tendencje klasycystyczne w architekturze polskiej końca XIX wieku posiadały wiele odmian: od barokowo-klasycyzującej (Zamek Królewski, Łazienki), przez "rewolucyjnie" surową (kościół Ewangelicko-Augsburski w Warszawie), angielsko-palladiańskią (Pałac Królikarnia w Warszawie), do romantyzujących rozwiązań parkowych w Puławach czy Nieborowie.

Pierwszy nurt najlepiej reprezentuje kompleks budynków w Parku Łazienkowskim z Pałacem na Wodzie na czele. Charakterystyczną cechą pałacu jest dualizm stylu.Od strony południowej wygląda on jak wytworna willa francusko-włoska o lekkości rokoka i klasycznych elementach architektonicznych. Nieco późniejsza fasada północna prezentuje już surowy klasycyzm z gęstym pilastrami w wielkim porządku i portykiem kolumnowym z tympanonem. Autorzy zespołu Łazienkowskiego, Dominik Merlini oraz Jan Chrystian Kamsetzer, byli jednymi z głównych propagatorów nowego klasycyzującego stylu w architekturze polskiej 2 poł. XVIII wieku. Ważną obok nich postacią był pochodzący z kręgu saskiego Szymon Bogumił Zug (1733-1807), projektant kościoła Ewangelicko-Augsburskiego o formach surowych, wręcz ascetycznych, programowo pobawionego dekoracji. Jedynie rustyka, portyk wejściowy i obramienia okien stanowią skromne elementy dekoracyjne.

Wszakże Zug, jak większość ówczesnych architektów, wypowiadał się w różnych formach. Był on także czołowym przedstawicielem romantycznej architektury ogrodowej. Wśród jego realizacji znalazły się "gotyckie" pawilony, sztuczne ruiny, antyczne świątynie projektowane na zamówienie ks. Marszałkowej Lubomirskiej w Mokotowie czy dla ks. Heleny Radziwiłłowej w Arkadii pod Nieborowem. To świetnie do dziś zachowane założenie jest doskonałym przykładem sentymentalnego parku krajobrazowego, którego koncepcja przywędrowała z Anglii. Stamtąd również czerpał wzory nadworny architekt ks. Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, Chrystian Piotr Aigner (1756-1841), który zrealizował szereg budowli w założeniu parkowym w Puławach. Pojawił się tam m.in. Domek Gotycki, mieszczący zbiory malarstwa, i Świątynia Sybilli przeznaczona na cenne pamiątki narodowej przeszłości.

W końcu XVIII wieku ukształtował się nowy typ siedziby wiejskiej - prostokątny pałac z kolumnowym portykiem, który w różnych wariantach i skali przetrwał w architekturze rezydencjonalnej do poł. XX wieku, stając się symbolem polskości. Takie "polskie" pałace powstały m.in. w Racocie (Merlini), Walewicach i Małej Wsi (obydwa projektu Hilarego Szpilowskiego), czy w Siernikach projektu Kamsetzera, w którym to pałacu ujawniły się inspiracje angielskie. Pochodzący stamtąd styl palladiański doskonale nadawał się do zaadoptowania w niedużych budowlach rezydencjonalnych, toteż wielu architektów chętnie stosowało takie rozwiązanie, np. Stanisław Zawadzki (1743-1806) w pałacu w Lubostroniu.